Slaaptekort: meer dan enkele gebroken nachten
Iedereen heeft toch wel eens een slechte nacht? Dat klopt. Iedereen kan zich doorwaakte nachten met zieke kinderen of rusteloos woelen met rondspokende gedachten herinneren. Zolang we in staat zijn goede of betere nachten te laten volgen op nachten met te weinig herstellende slaap, is er niets aan de hand. Slaaptekort dat je overdag niet noemenswaardig hindert, noemt men pseudo-insomnie,al is het natuurlijk wel reëel en onaangenaam voor wie het meemaakt.
Wanneer het wel hindert, maar niet langer dan drie weken op rij en minstens drie keer per week voorkomt, noemen we het acute insomnia. Wanneer slechte nachten zich langer dan drie weken aaneenrijgen, spreekt men van chronische insomnia.
Moeilijk inslapen (waarbij de slaap meer dan 30 minuten op zich laat wachten), ’s nachts frequent wakker worden of ‘s ochtends te vroeg wakker worden, beïnvloedt het functioneren overdag negatief. Verder classificeert men slaapstoornissen ook nog naar ernst of oorzaak en of het gaat om inslaap- of doorslaapstoornissen.
De Wereld Gezondheidsorganisatie (WGO) definieert slapeloosheid als een klacht over subjectief slaaptekort die gepaard gaat met klachten overdag zoals: vermoeidheid, slaperigheid, prikkelbaarheid, draaierigheid, concentratiestoornissen en verminderde prestaties. Slaaptekort kan
zowel slaan op de slaapkwantiteit als de slaapkwaliteit.
Slapeloosheid is in elk geval een 24-uursprobleem omdat chronisch slaaptekort zich ook gedurende de verdere dag laat voelen. Om deze reden is het aangewezen de slaapkwaliteit van werknemers als een onderdeel van hun gezondheid te beschouwen en er aandacht aan te besteden bij periodieke controles door de arbeidsarts of bij peilingen naar het algemene welzijn.
"Slaaptekort kan zowel slaan op de slaapkwantiteit als de slaapkwaliteit"
De slaapbehoefte verschilt van persoon tot persoon en wijzigt in de loop van het leven. Naarmate iemand veroudert bijvoorbeeld, wordt diens nachtslaap oppervlakkiger en korter. Ongeveer 2/3 van de volwassenen slaapt gemiddeld zeven tot acht uur per nacht. Sommigen komen toe met zes uur terwijl anderen aan acht uur echt niet genoeg hebben.
Erfelijkheid speelt daarin een rol, maar bijvoorbeeld periodes met meer stress en de nood om daarvan te recupereren doen onze slaapbehoefte tijdelijk toenemen.
De constructie van onze slaap is een delicaat samenspel van erfelijkheid, gezondheid, biochemie en omgevingsfactoren.
Volgens de grootschalige gezondheidsenquêtes bij de Belgische bevolking (1) die Sciensano vijfjaarlijks organiseert, gaat onze slaapkwaliteit er niet op vooruit. In 2001 meldde 20% van de bevraagden van 15 jaar of ouder recente slaapproblemen. In 2013 was dat maar liefst 30%. In 2018 sprak 23% specifiek over slaapproblemen door zorgen.
Ons land hoort bij de koplopers inzake het hoogste gebruik van slaap- en kalmeermiddelen met een dagelijkse aflevering van 1,14 miljoen unitaire doses in Belgische apotheken (2).
Ons land hoort bij de koplopers inzake het hoogste gebruik van slaap- en kalmeermiddelen met een dagelijkse aflevering van 1,14 miljoen unitaire doses in Belgische apotheken (2).
Vrouwen slapen slechter dan mannen en ouderen slechter dan jongeren, net als mensen uit lager geschoolde groepen. De grootste toename van slaapklachten zat in de leeftijdsgroep onder de 55 jaar, in de beroepsactieve groep dus. Deze gegevens zeggen uiteraard iets over de noodzaak aan monitoring van de slaapkwaliteit van werknemers in het algemeen en van sommige groepen in het bijzonder.
Oorzaken van ongewenst wakker liggen
Naast insomnie, beter gekend als het klassieke wakker liggen met vooral psychosociale oorzaken (stress, frustraties, piekeren, een ongezond psychosociaal klimaat op het werk, …) kunnen ook structurele medische oorzaken een voldoende diepe en lange slaap flink hinderen. Bijvoorbeeld het rusteloze benen-syndroom, een onaangenaam, moeilijk te omschrijven gevoel in de benen
‘s avonds en ’s nachts dat vermindert door ze te bewegen. Of parasomnie waarbij iemand ongewoon gedrag zoals slaapwandelen vertoont tijdens de slaap. Bij hypersomnie slaapt iemand ’s nachts wel genoeg, maar heeft die overdag toch last van oncontroleerbare aanvallen van extreme slaperigheid.
Vrij bekend is ondertussen het obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS), kortweg slaapapneu. Een aandoening waarbij je tien tot veertig keer per uur tien seconden tot wel een minuut stopt met ademen. Volgens recent literatuuronderzoek over 16 landen komt slaapapneu voor
bij 3,9% (Nieuw-Zeeland) tot 49,7% (Zwitserland) van de mannen (4). Een verschil dat kan verklaard worden door het ontbreken van een internationale eensgezindheid over de diagnostische criteria van slaapapneu. Specifieke cijfers voor België zijn er (nog) niet, maar sommige bronnen (5) beweren dat ongeveer één op twee werkende mannen en één op vier werkende vrouwen boven de 40 jaar lijdt aan slaapapneu. Het is niet leeftijdsgebonden, maar treft meestal mannen van middelbare leeftijd of vrouwen na de menopauze.
Ook de verstoring van iemands biologische klok is zo’n medisch structurele oorzaak. Dit reeds breed onderzochte maar toch eerder onderschatte probleem dat vaak arbeidsgerelateerde wortels heeft, verdient extra aandacht.
De specifieke rol van ploegenarbeid en nachtwerk
Menselijke slaap drijft normaal op het circadiaanse ritme, een biologisch ritme met cycli van ongeveer 24 uur. Dit ritme bepaalt bijna alle belangrijke systemen in het lichaam: niet alleen het slaap-waakritme, maar ook lichaamsprocessen zoals het immuunsysteem en de hormoonafgifte. Het bepaalt wanneer iemand moe wordt, zou gaan slapen en weer ontwaakt, wat je op een bepaald tijdstip eet, je lichaamstemperatuur, hartritme en spijsvertering, maar ook je emoties, stemming en energieniveau hangen ervan af. Het circadiaanse ritme verschuift wanneer je in een andere leeftijdsfase komt, maar is tegelijk persoonlijk.
Ochtendmensen hebben een ander slaap-waakritme dan avondmensen, maar ieders biologische ritme heeft van nature overdag een piek en ‘s nachts een dal waardoor we overdag goed actief kunnen zijn en in de nacht daarvan herstellen.
Die biologisch ingebouwde en fijn afgestelde klok kunnen
we echter ook aanpassen. En daarin schuilt tegelijk het risico: wie “prutst” aan het natuurlijke ritme kan het hele systeem ontregelen met significante gezondheidsklachten tot gevolg.
"Wie 'prutst' aan het natuurlijke ritme kan het hele systeem ontregelen"
Dat komt doordat het circadiaanse ritme natuurlijkerwijze wordt aangestuurd door daglicht, maar ook door “zeitgebers” of tijd-ankers zoals de klok, het nieuwsbulletin of toenemend verkeersgeruis. Voegen we bijvoorbeeld door eigen keuze te veel kunstlicht toe of negeren we de tijdankers, dan heeft dit een storende impact.
Wie in ploegen werkt, ziet het tijd-anker van zijn werkschema soms haaks
Wie in ploegen werkt, ziet het tijd-anker van zijn werkschema soms haaks
staan op de maatschappelijke en gezinstijd. De werktijden dwingen dan het biologische ritme tot aanpassingen terwijl de omgeving en daglicht/duisternis weer duwen naar het normale dag- en nachtritme. Niet iedereen heeft daarvan meteen evenveel last, maar er treden lichamelijke veranderingen op die belangrijker worden naarmate iemand langer in wisselende diensten of nachtwerk meedraait. Chronische slaapstoornissen vinden hier vaak hun oorsprong.
FNV, de grootste Nederlandse vakbond, publiceerde in 2011 “Licht in de nacht”(6) na een onderzoek hierrond. De stelling was dat de mens van nature geen nachtdier is en dat het voor de meer dan een miljoen Nederlanders die 's nachts werken bepaalde risico’s inhoudt die voorzichtigheid en begeleidende maatregelen vragen.
Bewezen impact op lichaam en geest
Statistieken uit vele studies tonen aan dat slapeloosheid verband houdt met een slechtere gezondheidstoestand.
De brutale uitspraak “te weinig slaap maakt dom, dik en ziek” berust helaas op waarheid.
Slaapstoornissen kunnen leiden tot lichamelijke klachten zoals:
- een verminderde werking van het immuunsysteem: meer vatbaar voor relatief onschuldige verkoudheden en griepverschijnselen;
- maag- en darmkwalen;
- diabetes type 2: problemen met doorslapen en te vroeg wakker worden zijn gelinkt aan een verhoogde bloedsuikerwaarde op langere termijn omdat dit het vrijkomen van cortisol (het stresshormoon) veroorzaakt, wat de ontwikkeling van diabetes kan bevorderen. Onderzoek wijst ook uit dat door het uit elkaar lopen van het slaap- en waakritme enerzijds en de werk- en rusttijden anderzijds er een verstoring van de glucose-insuline ontstaat. Dit kan type 2-diabetes, glucose-intolerantie of - zelfs al na één slechte nacht - insulineresistentie tot gevolg hebben. Dit is het zogenaamde Shiftwork Metabolic Syndrome.
Zie ook inzet hiernaast.
- overgewicht: 53% van de ploegenwerkers heeft een hoger BMI tegenover 36% van de niet-ploegenwerkers. Hierbij spelen zowel het ’s avonds meer trek hebben in calorierijk voedsel als afwijkende eetmomenten en een minder actief beweegpatroon een rol. Slechte slapers eten volgens onderzoek ook meer dan mensen die voldoende slapen;
- verhoogde cholesterolwaarden: bij ploegenwerkers blijken deze hoger te liggen in vergelijking met dagwerkers;
- verhoogde bloeddruk: drie keer zoveel ploegenwerkers als collega’s die overdag werken hebben een hoge bloeddruk;
- hogere prevalentie van hart- en vaatziekten: de voorgaande gezondheidseffecten werken een toegenomen risico op een hartinfarct in de hand tot wel 2,8 keer zo groot als normaal. Mensen in ploegendiensten blijken daarnaast ook meer te roken dan collega’s in dagdiensten;
- ontstaan van bepaalde kankers: in 2007 classificeerde het Internationaal Centrum voor Kankeronderzoek van de WGO nachtelijke ploegenarbeid als “waarschijnlijk kankerverwekkend aangezien de permanente verschuiving van de biologische slaap-waak volgorde en het gebruik van kunstlicht de ontwikkeling van tumoren in de hand werken”. Deze conclusie kwam er nadat onder meer bij ziekenhuispersoneel en stewardessen met meer dienstjaren meer borstkankers werden vastgesteld vanwege de invloed die het slaaphormoon melatonine heeft op het hormoon oestradiol. Een recentere publicatie in Science Advances beschreefdat wanneer de circadiane klok in de war raakt, een kankersignatuurgen dat longtumoren kan veroorzaken (HSF1) betrokken is. De longen zijn onderworpen aan een strakke circadiane controle en lijken bijzonder kwetsbaar voor een verstoorde biologische klok.
Overdag ondervindt niet alleen het lichaam maar ook de geest ernstige invloed van chronisch slaaptekort en ook hier maakt het een verschil of je in dagdienst werkt, in roterend ploegenwerk of in (permanente) nachtdienst. Zowel onze mentale capaciteiten als ons mentaal welzijn
nemen af:
- geheugen: wat we leren, “stolt” tijdens onze slaap. Slaapgebrek beperkt de geheugenvorming, wat meteen leidt tot vergeetachtigheid, verstrooidheid en algemene prestatievermindering;
- afgenomen alertheid, aandacht en concentratie beïnvloeden de coördinatie en reactiesnelheid negatief. De Vlaamse Stichting Verkeerskunde vergelijkt vermoeid rijden met rijden onder invloed. Enkele nachten na elkaar slechts vijf uur slapen geeft een tot zes keer grotere kans op een ongeval. Slaap je die nachten een uurtje meer, is het nog steeds alsof je met 0,6 promille alcohol achter het stuur kruipt;
- een verminderd bewustzijn zorgt dat je minder goed logisch kan nadenken, complexe situaties kan inschatten, beslissingen kan nemen, en kan communiceren. Slaaptekort is een bewezen factor en zou dus steeds aan bod moeten komen in de oorzakenanalyse van arbeidsongevallen;
- energiegebrek (soms zelfs overmatige slaperigheid) resulteert in verminderde efficiëntie en productiviteit;
- depressie en andere psychische problemen zoalsangst en verslaving komen relatief meer voor bij langdurende slapeloosheid en zijn op hun beurtgekoppeld aan concentratiestoornissen, afgenomen inschattingsvermogen en bewustzijn en verminderde sociale interactie.
Tips voor een alerte aanpak van een sluimerende problematiek
De jaarlijkse kostprijs van slaaptekort zou tot zo’n €2000 per werknemer oplopen. Directe kosten voor medische behandeling, indirecte kosten morbiditeit en mortaliteit, maar ook verwante kosten door ziekteverzuim en materiële schade na (arbeids)ongevallen voortkomend uit slapeloosheid. Onderzoek (7) leert dat slapelozen tot dubbel zo veel arbeidsongevallen krijgen dan goede slapers en dat vijf tegenover twee procent op jaarbasis motorvoertuigongevallen had als gevolg slaperigheid achter het stuur.
Ook collega’s van slaperige werknemers lopen extra risico en moeten soms afwezigen vervangen en extra of onbekende taken opnemen.
Werknemers zijn verantwoordelijk voor hun slaaphygiëne, iets waar ze zeker al oog voor hebben wanneer ze in een ploegensysteem staan. Verder kan het initiatief om eventuele werkstress tijdig aan te kaarten bij een leidinggevende of de vertrouwenspersoon helpen om slaapklachten en hieruit volgende mentale en andere problemen een stapje voor te blijven.
"Zowel werknemer als werkgever kunnen in de aanpak van deze sluimerende problematiek hun aandeel opnemen"
Bron: https://www.arbeidsveiligheid.net/sites/default/files/bijlagen/rapport-nachtwerk-fnv.pdf
Werkgevers kunnen hen hierin bijstaan, ondersteund door de interne en externe diensten voor preventie en bescherming op het werk door:
- een open klimaat te creëren waarin men samen oplossingsgericht over stressklachten kan praten. Lees hierover ook “Burn-out: hoe kunnen werkgever en werknemer zich er samen tegen wapenen?” in Veiligheidsnieuws 217 en op deze blogpagina;
- bij ziekteverzuim alert te zijn voor de eventuele correlatie met slaapproblemen;
- medewerkers aan de hand van bijvoorbeeld toolbox talks te sensibiliseren rond het DNA van herstellende slaap maar ook rond het ontstaan, het verloop en de mogelijke gevolgen van chronisch slaaptekort met concrete en haalbare tips rond de aanpak ervan (voeding, eetpatroon, beweging, lichttherapie, ontspanningstechnieken, ondersteuning door slaapspecialisten, …);
- workshops rond gezonde slaap door een expert op te nemen in het GPP en JAP;
- preventief mogelijke slaapapneu op te sporen in risicogroepen zoals bijvoorbeeld beroepschauffeurs (tot 8 keer vaker apneu) of vanaf een bepaalde leeftijd (45 jaar voor in ploegen tewerkgestelden). Dit kan tegenwoordig ook thuis met een draagbaar meettoestel;
- de werkcondities optimaal te organiseren zodat mensen meer volgens hun eigen bioritme kunnen werken. Dr. Inge Declercq, neuroloog en slaapexpert (UZA) spreekt bijvoorbeeld over pauzes in de buitenlucht voor wie in duistere ruimtes moet werken, maar vooral een
- uitgekiend rotatiesysteem bij ploegenarbeid vindt ze uitermate belangrijk. Gedetailleerde voor- en nadelen
- van alle systemen vind je bijvoorbeeld in het rapport “Licht in de nacht” (8);
- in peilingen of contacten met arbeidsarts rond het psychosociale welzijn aandacht te besteden aan slaapkwaliteit van medewerkers;
- in risicoanalyses rond meer monotone taken overmatige slaperigheid overdag op te nemen als risicofactor;
Slaap en slaaptekort zijn geen puur persoonlijk kwesties als het op arbeidsveiligheid aankomt. Met de nodige omzichtigheid qua aanpak en degelijke informatie in het achterhoofd kan je nog niet helemaal op je twee oren slapen, maar zal je zeker mensen wakker schudden.
(1) https://www.sciensano.be/nl/projecten/gezondheidsenquete-0
(2) https://www.health.belgium.be/nl/news/world-benzo-awareness-day
(3) https://www.avogel.be/nl/advies/slaap-stress/hoeveel-slaap-heb-ik-nodig.php
(4) https://kce.fgov.be/sites/default/files/2021-11/KCE_330A_Obstructieve_slaapapneu_Synthese.pdf
(5) https://rhmagazine.be/nl/posts/preventie-van-slaapgebrek
(6) https://www.arbeidsveiligheid.net/sites/default/files/bijlagen/rapport-nachtwerk-fnv.pdf
(7) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12003162/
(8) https://www.arbeidsveiligheid.net/sites/default/files/bijlagen/rapport-nachtwerk-fnv.pdf